Triển lãm mới nhất của Annam Gallery lấy tên gọi A “second” gaze như một cái gật đầu đến hiện tượng the female gaze và sự tri ân dành cho tác phẩm kinh điển The Second Sex của Simone de Beauvoir, xuất bản năm 1949 của nữ triết gia hiện sinh người Pháp Simone de Beauvoir nhằm luận bàn về sự đối xử của xã hội đương thời dành cho phụ nữ trong lịch sử. 

1. Sơ lược về chủ nghĩa hiện sinh, Simone de Beauvoir và tác phẩm The Second Sex

Khi bàn về triết học hiện sinh và vai trò của phụ nữ trong phong trào này, The Second Sex (1949) của  Simone de Beauvoir sẽ thường được nhắc tới như một công trình chiếm vị trí trung tâm, mang tính phê phán sức kiến tạo mạnh mẽ. Hậu Thế chiến II, khi thuyết hiện sinh được Sartre, Merleau-Ponty và chính Beauvoir định hình như một triết học về sự tự do, sự lựa chọn và sự hiện hữu trong tình thế, tác phẩm này của Beauvoir xuất hiện và đánh dấu một bước ngoặt, đưa thuyết hiện sinh rẽ nhánh sang một hệ diễn giải khác biệt với truyền thống. 

Trong The Second Sex, góc nhìn về các trải nghiệm trong đời sống của phụ nữ được khái quát hoá qua các khái niệm về sự tha hoá và Tha thể (Otherness). The Second Sex luận bàn về những khoảnh khắc khi phụ nữ được phác hoạ như một vật thể bị định nghĩa từ bên ngoài, bị tước đoạt tư cách “tự thân” để trở thành “tha thể” trong một trật tự nam quyền. Toàn bộ cấu trúc xã hội–lịch sử đã khoá chặt họ vào một phẩm chất cố hữu, hay còn gọi là tính nội tại (immanence), nơi thân thể, công việc nội trợ và các quan niệm về sự nữ tính biến thành định mệnh, trong khi nam giới được trao vị thế siêu vượt (transcendence), một vị trí với khả năng hành động, sáng tạo và khẳng định nhân tính như chuẩn mực phổ quát. Sự phân chia này, Beauvoir chỉ ra, không bắt nguồn từ khác biệt sinh học, mà từ một cơ chế tha hoá triền miên, nơi phụ nữ bị buộc phải sống như “giới thứ hai”, luôn ở vị trí phụ thuộc và bị nhìn ngắm, thay vì được thừa nhận như một chủ thể tự do (Beauvoir 1949/2011; Kruks 1990).

Nền tảng khái niệm của Beauvoir dẫn chứng trực tiếp từ chủ nghĩa hiện sinh. Con người, theo Sartre, “bị kết án phải tự do”, không có bản chất cố định mà chỉ trở thành qua hành động. Beauvoir dịch chuyển luận điểm này vào vấn đề giới bằng mệnh đề nổi tiếng: “Người ta không sinh ra là phụ nữ, mà trở thành phụ nữ” (Beauvoir 1949/2011, tr. 330). Trong The Second Sex, bà triển khai khảo sát lịch sử phân công lao động và cơ chế huyền thoại hoá trong văn chương, tất cả để chứng minh rằng “thứ hai” không phải là hệ quả tự nhiên, mà là một sản phẩm lịch sử–xã hội (Moi 1999; Simons 1999).

2. The Second Sex trong bối cảnh Mỹ thuật

The Second Sex khẳng định rằng công cuộc giải phóng phụ nữ không chỉ dừng lại ở việc đạt được quyền pháp lý mà còn là quá trình vượt qua tình trạng bị coi là “tha thể” trong mọi lĩnh vực đời sống. Triết học hiện sinh mà Beauvoir phát triển đã tìm được sự cộng hưởng trong nghệ thuật, nơi những khái niệm về “tính nội tại” và “tính siêu vượt”, về hình ảnh và thân thể, đối tượng và chủ thể, được thể hiện bằng ngôn ngữ hình ảnh, vật chất và không gian triển lãm. Di sản của Beauvoir vì vậy vượt khỏi phạm vi triết học, trở thành nền tảng cho nhiều khung lý thuyết trong phê bình và thực hành nghệ thuật, đồng thời thách thức truyền thống thị giác phương Tây vốn lâu nay coi phụ nữ như đối tượng bị nhìn ngắm thay vì là chủ thể sáng tạo.

Ta có thể thấy tầm ảnh hưởng của Beauvoir được thể hiện rõ trong lịch sử mỹ thuật Pháp hiện đại qua một ví dụ mà nhà báo Rebecca Trevalyan ghi nhận trong bài báo The Legacy of Simone de Beauvoir on Modern French Visual Art (2014). Các nghệ sĩ Pháp sau chiến tranh đã có sự tiếp thu trực tiếp từ The Second Sex trong việc khẳng định vai trò chủ thể và khai thác sự căng thẳng giữa hình thức bên ngoài và đời sống nội tâm. Nghệ thuật thị giác, trong bối cảnh này, trở thành không gian để tái định nghĩa “nữ tính” không phải như một bản chất sẵn có, mà như một hiện tượng xã hội được hình thành và biểu hiện qua hình ảnh. Xu hướng này được thể hiện rõ ràng trong sự phát triển của nghệ thuật trình diễn và body art, khi thân thể phụ nữ không còn chỉ được xem là đối tượng thụ động, mà trở thành phương tiện chủ động để thách thức cái nhìn nam giới và làm lộ rõ tính kiến tạo của khái niệm nữ tính.

La Mariée là tác phẩm phác hoạ hình ảnh cô dâu bằng ren, búp bê, hoa văn… được phóng đại bụng–ngực, đầu vô diện cho thấy sự “nữ tính như tạo tác” và tình trạng bị đóng khung vào vai trò sinh sản–nội trợ. Tác phẩm trực tiếp chất vấn căng thẳng giữa hình thức bên ngoài và căn tính, qua đó khẳng định chủ thể tính theo tinh thần The Second Sex. Còn Crucifixion là hình ảnh Cô dâu bị “đóng đinh” bởi đồ gia dụng và phục trang cồng kềnh, cánh tay bị tước bỏ, tượng trưng cho sự bất động (immanence) mà Beauvoir phê phán. Hình ảnh đẩy mạnh đối thoại về việc biến thân thể phụ nữ từ đối tượng bị nhìn ngắm thành điểm bùng phát của trường lý thuyết phản thẩm mỹ.

Một triển lãm khác tham gia vào làn sóng dịch thuật di sản Beauvoir từ ngôn ngữ văn học sang ngôn ngữ thị giác là The Second Sex – a Visual Footnote. Triển lãm diễn ra cuối năm 2013, đầu năm 2014 được Tobi Maie đề ra và được thực hiện bởi Marianne Wex, Ilene Segalove và Anne-Mie van Kerckhoven qua hình thức đa phương tiện từ phim, nhiếp ảnh cho tới điêu khắc/collage. Được tờ Slash Paris đánh giá là có tính kết nối cao giữa nghệ thuật và triết học, chủ ý của triển lãm này là một dạng chú thích bằng hình ảnh, không nhằm minh hoạ lại các mệnh đề triết học trong văn bản nguồn mà triển khai chúng trong ngôn ngữ nghệ thuật. mở ra khả năng đọc bằng hình ảnh những mệnh đề triết học vốn được trình bày trong chữ nghĩa.

Toàn cảnh các bảng ảnh sưu tập (typologies) được trưng bày bằng phương pháp “chú thích bằng hình ảnh”: thay vì minh hoạ văn bản Beauvoir, triển lãm trình bày chuỗi so sánh tư thế/cử chỉ như bằng chứng trực quan về cách “nữ tính” được huấn luyện xã hội, qua đó khẳng định vai trò chủ thể của phụ nữ và làm lộ sự căng thẳng giữa những thứ hiện diện bên ngoài và những thứ hiện hữu ở nội tâm trong truyền thống nghệ thuật thị giác hậu chiến.

Kerckhoven thực hiện tác phẩm này bằng cách chồng lớp hình ảnh phụ nữ, đồ hình đồ hoạ và dòng chữ, tạo nên một trường nhìn nơi “cơ thể thực” va chạm “ảnh tượng lý tưởng” do truyền thông/khoa học phổ thông quy định. Cách cắt–dán và số hoá của Kerckhoven cho thấy tính trình diễn của nữ tính và khả năng “tháo gỡ” (dismantle) những lớp huyền thoại bao bọc thân thể người.

Di sản của Beauvoir còn được tiếp nối trong các thực hành mỹ thuật ngoài châu Âu khi The Second Sex tiếp tục được tiếp nhận và tái tạo ở những vùng văn hoá khác. Một trường hợp tiêu biểu là nghệ sĩ Trung Quốc Guo Qingling, người đã sử dụng chính nhan đề này cho chuỗi tranh về lao động nữ trong nhà máy và chăm sóc sức khoẻ sinh sản – Back (Guo, 2015). Chuỗi tranh cho thấy rằng hiện tượng tha thể không chỉ dừng lại một phạm trù triết học châu Âu, mà còn trở thành công cụ để phân tích các cấu trúc bất bình đẳng trong điều kiện toàn cầu hoá và hậu xã hội chủ nghĩa. Trong chuỗi tranh này, Guo Qingling đã chuyển trọng tâm từ tính nữ trong huyền thoại sang hiện thực, với tâm điểm đặt ở sự lao động và chăm sóc sức khoẻ sinh sản, nhằm phản ánh tình trạng xã hội của cách công nhân nữ trong các nhà máy và trong bệnh viện phụ khoa. Đây có thể được nhìn nhận như một công cuộc dịch thuật khái niệm sang bối cảnh hậu xã hội chủ nghĩa, nơi thân thể phụ nữ trở thành trường đấu của cả kinh tế và quyền lực y sinh. Điều này cho thấy khung lý thuyết của Beauvoir có thể vượt khỏi biên giới châu Âu và trở thành công cụ để nghệ sĩ phê phán bất bình đẳng trong bối cảnh toàn cầu hoá.

Nếu triết học của Beauvoir tập trung vào việc giải phóng con người khỏi tình trạng bị định nghĩa như tha thể, thì mỹ thuật đương đại tiếp tục công việc ấy bằng cách đặt khán giả vào một cuộc đối thoại với các sự hiện sinh và ý niệm về giới nữ. 

Triển lãm A “second” gaze, diễn ra tại Annam Gallery từ ngày 3/10 đến ngày 2/11, được tạo nên với cảm hứng nhằm tiếp nối di sản của The Second Sex và công cuộc đưa triết học của Simone de Beauvoir vào ngôn ngữ tạo hình, đưa nó đến với cộng đồng yêu nghệ thuật ở Việt Nam.

Mời bạn đón đọc bài tiếp theo trong chuỗi bài Educate Giới, nhãn quan và nghệ thuật – Kỳ 2: Lacan, nhãn quan và sự mê hoặc.

Chuỗi bài viết “Giới, nhãn quan và nghệ thuật” được thực hiện nhằm mở ra không gian đối thoại học thuật và thẩm mỹ xoay quanh các mạch tư tưởng từ triết học hiện sinh của Simone de Beauvoir, phân tâm học của Jacques Lacan đến lý thuyết điện ảnh nữ quyền của Laura Mulvey. Các bài viết không chỉ nhằm khơi gợi sự quan tâm đến lý thuyết và phê bình nghệ thuật, mà còn có sự gắn kết mật thiết với thực hành sáng tạo của các nghệ sĩ nữ trẻ Việt Nam trong triển lãm A “second” gaze, nơi ánh nhìn, thân thể và tính nữ được tái định nghĩa như một khả thể mở, đa dạng và không ngừng biến đổi.

Biên soạn & Tổng hợp: bởi Chu Anh

Tài liệu tham khảo:

Beauvoir, S. de. (2011). The second sex (C. Borde & S. Malovany-Chevallier, Trans.). Vintage International. (Original work published 1949). 

Guo, Q. (2015). Back [Series of paintings]. Retrieved from https://www.hera-single.de/wordpress/wp-content/uploads/2.SecondSex_F0807.pdf 

Kruks, S. (1990). Situation and human existence: Freedom, subjectivity, and society. London: Unwin Hyman.

Lovenduski, J. (1986). Women and European politics: Contemporary feminism and public policy. Amherst: University of Massachusetts Press.

Moi, T. (1999). What is a woman? And other essays. Oxford: Oxford University Press.

Simons, M. A. (1999). Beauvoir and The second sex: Feminism, race, and the origins of existentialism. Lanham: Rowman & Littlefield.

Tong, R. (2009). Feminist thought: A more comprehensive introduction (3rd ed.). Boulder, CO: Westview Press.

Trevalyan, R. (2014). The legacy of Simone de Beauvoir on modern French visual art. Journal of International Women’s Studies, 15(1), 255–268. Retrieved from https://vc.bridgew.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1719&context=jiws 

Mousse Magazine. (2013). The second sex – a visual footnote. Retrieved from https://www.moussemagazine.it/magazine/the-second-sex-noisy-le-sac/

Slash Paris. (2013). Le deuxième sexe – une note visuelle. Retrieved from https://slash-paris.com/fr/evenements/le-deuxieme-sexe-une-note-visuelle 

SparkNotes. (n.d.). The second sex. Retrieved from https://www.sparknotes.com/philosophy/secondsex/

e-flux. (2013). The second sex – a visual footnote. Retrieved from https://www.e-flux.com/announcements/32621/the-second-sex-a-visual-footnote