Tranh lụa – một chất liệu từng gắn liền với sự thanh tao, lặng lẽ của mỹ thuật phương Đông – đã có một hành trình dài và không kém phần sôi động trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam. Từ những bức chân dung cổ đến các thử nghiệm đương đại, lụa luôn song hành cùng biến động của thời đại, tư duy nghệ sĩ và những chuyển động thẩm mỹ tinh tế.

Những dấu chỉ đầu tiên

Từ thế kỷ XV–XVI, người Việt đã bắt đầu sử dụng lụa như một chất liệu để vẽ chân dung các bậc tiền nhân, danh sĩ. Trong số đó, đáng chú ý là bức chân dung Nguyễn Trãi – được xem là một trong những tác phẩm tranh lụa cổ nhất Việt Nam, hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Dù chưa xác định chính xác niên đại và tác giả, bức chân dung này là minh chứng cho việc lụa đã sớm được sử dụng như một chất liệu nghệ thuật mang tính trang trọng và tâm linh trong văn hóa Việt.

Cái Nôi của Hội Họa Lụa

Sự kiện thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương tại Hà Nội năm 1925 là cột mốc lịch sử mở ra kỷ nguyên hội nhập và hiện đại hóa nghệ thuật Việt Nam. Trong môi trường giáo dục kết hợp giữa kỹ thuật phương Tây và tinh thần phương Đông, họa sĩ Nguyễn Phan Chánh, sinh viên khóa đầu tiên, đã chọn lụa – một chất liệu truyền thống – làm nền tảng sáng tạo nghệ thuật hiện đại.

Ông không chỉ tái sinh tranh lụa bằng kỹ thuật dựng hình, phối cảnh và bố cục phương Tây, mà còn giữ được vẻ đẹp mộc mạc, dịu dàng của nông thôn Việt Nam trong từng chủ đề, nhân vật và màu sắc.

Vươn ra thế giới: Tranh lụa Việt Nam gây tiếng vang tại Paris

Tác phẩm “Chơi ô ăn quan” (1931) của Nguyễn Phan Chánh được trưng bày tại Triển lãm Thuộc địa Paris (Exposition Coloniale Internationale de Paris) đã gây ấn tượng mạnh với giới phê bình châu Âu. Tranh ông được mô tả là “thấm đẫm thi vị của đời sống Viễn Đông”, và được mua ngay bởi bảo tàng của Pháp – một vinh dự hiếm có đối với nghệ sĩ Đông Dương lúc bấy giờ.

Thời kỳ hoàng kim: Tranh lụa nở rộ trong mỹ thuật Đông Dương

Sau thành công của Nguyễn Phan Chánh, nhiều họa sĩ Đông Dương đã thử sức với tranh lụa, góp phần định hình thời kỳ rực rỡ của thể loại này:

Tô Ngọc Vân – Bức thư

Trần Văn Cẩn – Hai thiếu nữ trước bình phong

Mai Trung Thứ – Thiếu nữ làm thơ

Nguyễn Tường Lân – Hiện vẻ hoa

Ngay cả Nguyễn Gia Trí, người nổi danh với tranh sơn mài, cũng đã tốt nghiệp với một tác phẩm tranh lụa vào năm 1936 – cho thấy sức hút và vị thế của chất liệu này trong giai đoạn đầu hình thành nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Lụa trong kháng chiến: Vật liệu của sự kiên cường (1945–1975)

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, khi chiến tranh lan rộng, nhiều họa sĩ rời đô thị, mang tranh lụa vào rừng, vào chiến khu. Trong điều kiện thiếu thốn, lụa – nhẹ, gọn, dễ mang vác – trở thành chất liệu lý tưởng để ghi lại hình ảnh sinh hoạt sản xuất, kháng chiến và tinh thần dân tộc.

Tiêu biểu có thể kể đến:

Lương Xuân Đoàn – Chiều trên đảo Hòn Tre (1980)

Sơn Trúc – Học múa (1974)

Các tác phẩm tranh lụa trong thời kỳ này giản dị về bố cục, nhưng giàu cảm xúc và biểu hiện sinh động đời sống con người giữa thời loạn.

Từ chủ nghĩa hiện thực đến cảm xúc cá nhân: Giai đoạn đổi mới (1976–1990)

Sau 1975, đất nước thống nhất mở ra một thời kỳ đổi mới trong tư duy nghệ thuật. Tranh lụa lúc này bắt đầu mang nhiều yếu tố nội tâm, thử nghiệm với các kỹ thuật mới như:

Không rửa lụa sau khi tô màu – tạo hiệu ứng dày màu, đậm chất biểu hiện.

Kết hợp chất liệu khác như tempera, gouache, thậm chí acrylic để mở rộng biểu cảm.

Sự thay đổi này cho thấy tranh lụa không còn là “công cụ minh họa hiện thực”, mà bắt đầu là “ngôn ngữ nội tâm” của người nghệ sĩ.

Tranh lụa đương đại: Khi lụa không còn là lụa “thuần”

Bước vào thế kỷ 21, tranh lụa tiếp tục được tái định nghĩa. Lụa không còn bị ràng buộc bởi hình thức truyền thống, mà trở thành chất liệu thị giác để:

Pha màu tự do

Làm nền cho sắp đặt

Tạo hình trong nghệ thuật đa phương tiện

Các nghệ sĩ như:

Đỗ Phấn – nổi bật với tranh lụa chân dung pha màu hiện đại

Hoàng Minh Hằng – thử nghiệm bố cục trừu tượng và bút pháp ngẫu hứng

Chu Thị Thánh, Mai San – sử dụng lụa như yếu tố trình diễn và không gian

…đã đem đến cho tranh lụa Việt Nam một diện mạo mới: đa dạng, phá cách, nhưng vẫn giữ được tinh thần tĩnh lặng của chất liệu gốc.

Từ một chất liệu truyền thống từng được dùng để vẽ chân dung danh nhân, lụa đã trải qua nhiều lần tái sinh – mỗi lần đều gắn với biến động lịch sử và sự phát triển của tư duy nghệ thuật Việt Nam. Đó là một tiến trình dài, đầy biến động nhưng đẹp đẽ, phản ánh sức sống mãnh liệt của hội họa Việt và khả năng dung nạp của lụa – thứ chất liệu mỏng manh nhưng không dễ gãy.